الیاس، اسوه پشتکار و تحمل آزار در راه دعوت

شیوه‏هاى تبلیغى حضرت الیاس(ع)

1. دعوت به توحید با انکار ضمنى شرک

2. شیوه مقایسه

3. استقامت و تحمل رنج‏ها و اهانت‏ها

قرآن مجید در دو یا سه موضع از الیاس پیامبر نام برده است؛ یکى در سوره انعام (85) پس‏از نام اسماعیل و در شمار پیامبران ذریه ابراهیم و نوح، و دیگر در سوره صافات (130) که او را از رسولان الهى قلمداد کرده است. ذکر او براى سومین بار درصورتى صحیح است که مراد از <الیاسین» در آیه 130 سوره صافات همو باشد؛

وَزَکَرِیّا وَیَحْیى‏ وَعِیسى‏ وَإِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصّالِحِینَ؛(1)

و زکریا و یحیى و عیسى و الیاس را به‏یادآر که همه از شایستگان بودند.

وَإِنَّ إِلْیاسَ لَمِنَ المُرْسَلِینَ * إِذ قالَ لِقَوْمِهِ أَلا تَتَّقُونَ؛(2)

و الیاس از فرستاده شدگان است هنگامى که به قومش گفت: آیا تقوا پیشه‏نمى‏کنید.

إِنَّهُ مِنْ عِبادِنا المُؤْمِنِینَ؛(3)

به راستى که او از بندگان با ایمان ما بود.

بدین ترتیب قرآن او را به مقام صالحان و مرسلین ستوده و مدح کرده است. خوشبختانه باوجود تعداد اندک آیات مربوط به این پیامبر الهى، دعوت او تا حدودى ترسیم شده است که شیوه‏هایى مؤثر و قابل توجه را مى‏توان از آن برداشت نمود.

درباره مفهوم الیاسین که در آیه‏اى دیگر ذکر شده میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. گروهى بر این اساس که یاسین لقب رسول اکرم(ص) است، الیاسین را وجه دیگر آل یاسین دانسته‏اند، ولى دیگران موضوع را به‏گونه‏هاى دیگرى تبیین نموده‏اند که در نتیجه الیاسین را همان الیاس نبى معرفى مى‏کند؛ از جمله شواهد این گروه بر مدعایشان این است که <ین» اضافى در الیاسین حروف زایدى هستند که گاهى عرب بر آخر کلمات مى‏افزاید؛

سَلامٌ عَلى‏ إِلْ یاسِینَ * إِنّا کَذلِکَ نَجْزِى المُحْسِنِینَ؛(4)

درود بر الیاسین (درود بر پیروان الیاس) ما نیکوکاران را این‏گونه پاداش مى‏دهیم.

بر اساس نظرى که طبرسى در مجمع البیان از ابن مسعود و قتاده نقل مى‏کند، الیاس همان ادریس است ولى از ظاهر آیات قرآن به هیچ وجه چنین مطلبى بر نمى‏آید.(5)

الیاس، اسوه پشتکار و تحمل آزار در راه دعوت

الیاس در راه ترویج توحید و نفى مظاهر شرک و چند گانه پرستى به پا خاست و بنابرروایات موجود در این راه پشتکار بسیارى به عمل آورد و دربرابر آزار و اذیت‏هاى مشرکان صبورى پیشه نمود تا دعوت توحیدى را به گوش تمام مردم جامعه‏اش برساند. او على‏رغم تکذیب‏ها و تعذیب‏هاى فراوان و اهانت‏ها و لجاجت‏ها به دعوت خویش ادامه داد تا زمانى که بنا بر بعضى روایات، ناگزیر به هجرت و ترک دیار گردید. جلوه‏هاى این پشتکار و جدیت و تحمل اذیت در شیوه‏هاى تبلیغى این پیامبر الهى روشن خواهد گردید.

شیوه‏هاى تبلیغى حضرت الیاس(ع)

1. دعوت به توحید با انکار ضمنى شرک

حضرت الیاس نیز همانند آبا و اجداد پاکش به تبلیغ عمیق دین پرداخت؛

وَإِنَّ إِلْیاسَ لَمِنَ المُرْسَلِینَ * إِذ قالَ لِقَوْمِهِ أَلا تَتَّقُونَ * أَتَدْعُونَ بَعْلاً وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الخالِقِینَ * اللَّهُ رَبَّکُمْ وَرَبَّ آبائِکُمُ الأَوَّلِینَ؛(6)

و به راستى، الیاس از فرستادگان ما بود، چون به قوم خود گفت: آیا پروا نمى‏دارید؟ آیا بعل را مى‏پرستید و بهترین آفرینندگان را وا مى‏گذارید؟! خدا را که پروردگار شما و پدران پیشین شماست.

بر اساس این آیات، بت پرستى به‏ویژه پرستش بعل از معتقدات و عادات رایج این قوم بوده و الیاس به مبارزه منطقى با آن پرداخته است. او پس از پرسش‏هاى تقریرى (الا تتّقون) و انکارى (اتدعون بعلاً) خداى واقعى را معرفى مى‏کند (الله ربکم و...) بدین ترتیب با نفى و اثبات توأمان؛ در مقام تربیت است. نفى معبود دروغین و اثبات معبود حقیقى، دعوت را به پیش مى‏برد، که این توأمانى از لوازم تأثیر دعوت و تربیت‏است.

ابن‏عباس در تفسیر آیات فوق چنین گفته است:

چون یوشع بن نون بنى‏اسرائیل را پس از موسى در شام جاى داده، آن سرزمین را میانشان تقسیم کرد؛ تیره‏اى از آنان به بعلبک درآمدند که الیاس نبى نیز از ایشان بود. پس خداى تعالى وى را بر آنان مبعوث کرد، در حالى که در آن وقت پادشاهى جبار آنان را به پرستش بتى که بعل نام داشت فریفته بود.(7)

در بخش دیگرى از روایت بالا چنین بیان مى‏کند:

پادشاه این سرزمین همسرى فاسد داشت که هر از چندى در غیاب پادشاه به کرسى قضاوت مى‏نشست و مرتکب حق کشى و جنایاتى مى‏شد. خدا الیاس را برانگیخت تا ایشان را به عبادت خداى یکتا دعوت کند، پس او را تکذیب کردند....(8)

2. شیوه مقایسه

تاریخ تبلیغ و تربیت نشان داده است مقایسه و تحریک وجدان در پى آن مى‏تواند در اقناع و تشویق مخاطبان به اظهار عکس العمل بسیار مفید باشد. مقایسه دو موضوع، که در فطرت مخاطب ارزیابى و دیدگاه مشخصى از آن وجود داشته باشد چون باعث انگیزش درونى انسان مى‏گردد، موجب دستاوردهاى قابل توجهى مى‏گردد. الیاس پیامبر، با عنایت به گرایش باطنى انسان به یگانه پرستى و اشمئزاز فطرى او از شرک، خداى یکتا را در یک طرف و بعل (بت مورد عنایت قوم) را درسوى دیگر مقایسه قرار مى‏دهد، طورى که چون نتیجه و فرجام مقایسه نزد مخاطب سلیم الفطره روشن است، پس از مقایسه، دعوت به نتیجه مطلوب که اقناع مخاطب است نایل مى‏شود؛

أَتَدْعُونَ بَعْلاً وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الخالِقِینَ؛(9)

آیا بعل را مى‏پرستید و بهترین آفرینندگان را وا مى‏گذارید؟

بنابر این بعل کجا و پروردگار صاحب اختیار اولین و آخرین کجا! و بنا به قول شریف امیرمؤمنان ماللتراب و رب الارباب؟!

3. استقامت و تحمل رنج‏ها و اهانت‏ها

بررسى روایات موجود درباره سیره تبلیغى الیاس نشان مى‏دهد که حاکمى فاسد و جبار بر جامعه الیاس حکومت مى‏کرده و مانع فعالیت‏هاى ارشادى و ترویج ایمان و فضایل مى‏شده است. در چنین شرایطى به‏طور طبیعى، جبهه کفر با اتکا به اقتدار حاکمیت در موضع قدرت بوده و جبهه ایمان دچار ضعف مى‏گردد و تنها راه درست، مقاومت و تحمل امیدوارانه دربرابر سختى‏ها و فشارها و اهانت‏هاست تا مگر مصلحت الهى بر تقویت نیروى مؤمنان تعلق گیرد؛

فبعث الله الیاس النبى یدعوهم الى عبادة الله فکذبوه و طردوه و اهانوه و اخافوه و صبر علیهم و احتمل اذاهم و دعاهم الى الله تعالى فلم یزدهم الا طغیاناً فَالَى‏الله على نفسه ان یهلک الملک و الزانیة ان لم یتوبوا الیه؛(10)

پس خدا الیاس را برانگیخت و او ایشان را به عبادت الله خواند. پس او را تکذیب و طرد کردند و مورد اهانت و ارعاب قرار دادند. وى بر آنها صبر کرد و آزارشان را به جان خرید و باز به سوى خدا دعوت کرد اما جز بر سرکشى آنها نیفزود. پس خداوند را به ذاتش سوگند داد که پادشاه و همسر فاسدش را در صورت عدم توبه هلاک گرداند.

همچنین بر اساس روایتى که طبرسى آورده و شباهت زیادى با روایت بالا دارد. چون الیاس میان این سبط از اسباط بنى‏اسرائیل مبعوث شد، پادشاه دعوت او را اجابت نمود، اما همسرش او را به ارتداد و مخالفت با الیاس وا داشت و از او خواست که الیاس را به قتل برساند. الیاس سر به کوه و بیابان گذاشت، و گفته شده که در این شرایط الیسع را جانشین خود در میان بنى‏اسرائیل قرار داد و خداوند به آسمانش برد.(11)

این همه بیانگر آن است که تحمل و استقامت از شیوه‏هاى همه پیامبران و مبلّغان بوده است که شرایط سخت و تنگناهاى طاقت سوز را پشت سر گذارند و با تلاش خستگى ناپذیر مردم را به راه هدایت آوردند.